“Neminem credideritis patriae consultūrum esse, nisi vos ipsi patriae consulueritis” γράφει ο Πλίνιος υπενθυμίζοντας ότι κανείς δεν θα ενδιαφερθεί για την πατρίδα αν οι ίδιοι οι υπήκοοι δεν ενδιαφερθούν για αυτή.
Η Ενωμένη Ευρώπη διανύει μία από πιο κρίσιμες καμπές στην ιστορία της. Δεν θα περιοριστώ σε μια ιστορική περιοδολόγηση η οποία είναι λίγο πολύ γνωστή στους περισσότερους από εμάς. Θα αναφερθώ ωστόσο σε ένα αξίωμα του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Το τελευταίο, μορφοποιείται και βελτιώνεται μέσα από τις αλλεπάλληλες κρίσεις, που δοκιμάζουν τις αντοχές του, δημιουργώντας τάσεις για επανεκκίνηση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, λοιπόν, προχωράει μέσα από τις κρίσεις της, ωστόσο πλέον διαφαίνεται η ανάγκη διαμόρφωσης των εξελίξεων αντί της παθητικής αποδοχής. Διότι ναι μεν οι αλλεπάλληλες κρίσεις μπορούν να δημιουργούν δυναμικές συνέχειας και εξέλιξης αλλά σε τούτη τη διαδικασία υπάρχει πάντοτε ορατός ο κίνδυνος της διάλυσης.
Πλέον η Ευρώπη δεν έχει την πολυτέλεια να αφήνει τις κρίσεις να λειτουργούν ως εφαλτήριο για τις εσωτερικές αλλαγές της αλλά, αντιθέτως, πρέπει να οδηγεί τις εξελίξεις. Καθεμιά από αυτές λειτουργεί -τις περισσότερες φορές- ως συγκολλητική ουσία που υποβοηθά την τελειοποίηση του ενοποιητικού εγχειρήματος.
Ωστόσο, θεωρείται αναγκαίο, η Ευρωπαϊκή Ένωση να νοηματοδοτείσει εκ νέου το ηθικό της βάρος και να θέσει νέους πολιτικούς στόχους οι οποίοι να συμβαδίζουν με τα διακυβεύματα της εποχής.
Καταρχάς, να ανατάξει και να προβάλει τις ηθικές αξίες που ιστορικά αποτέλεσαν τον πυρήνα της νομιμοποίησής της και την κατέστησαν ελκυστική προς νέες χώρες.
Δευτερευόντως, να θέσει σε κίνηση νέες διαδικασίες πολιτικής, οικονομικής και θεσμικής εμβάθυνσης ή να ολοκληρώσει τις υφιστάμενες. Οι περισσότεροι από εμάς προβληματιζόμαστε με την διαφαινόμενη άνοδο της ακροδεξιάς στις ευρωεκλογές και την αναρρίχησή της σε τρίτη ή και σε δεύτερη πολιτική οικογένεια.
Η άνοδος αυτή προβληματίζει γιατί ουσιαστικά δημιουργεί φυγόκεντρες δυνάμεις οι οποίες δεν χαρακτηρίζονται πλέον από ευρωσκεπτικισμό αλλά από ευρωδιαλυτισμό. Αναμφίβολα το ευρωπαϊκό οικοδόμημα βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι το οποίο έχει δύο εκφάνσεις.
Η πρώτη αφορά τις ευρωπαϊκές κοινωνίες στις οποίες ο δημόσιος διάλογος και οι θεσμοί απονομιμοποιούνται. Σε τούτη την αποδόμηση συνδράμει ως επιπρόσθετο στοιχείο η άναρχη δομή του διαδικτύου και των social media που ευνοούν την ολίσθηση στην παραπληροφόρηση και στην άρση του κριτικού αισθητηρίου των μελών των κοινωνιών.
Οι απόψεις που κατατίθενται εκεί, εκφράζουν μάλλον την άβυσσο του υποκειμενισμού και κανείς δε φαίνεται να μπορεί να εγγυηθεί έστω το πλαίσιο της συζήτησης· καθώς φαίνεται ότι σχηματίζονται πολλαπλά παράλληλα σύμπαντα που ενώ μπορεί να επικεντρώνονται στο ίδιο θέμα δεν έχουν κοινό σημείο συνάντησης.
Ένα επιπλέον εγγενές πρόβλημα των δυτικών φιλελεύθερων δημοκρατιών είναι η πολτοποίηση των πολιτών τους. Η αντανάκλαση αυτής της διαδικασίας αντικατοπτρίζεται στον κατατεμαχισμό των κοινωνιών σε επιμέρους υποομάδες που προβάλλουν τις δικές τους επιλογές ως δικαιώματα, που με τη σειρά τους υπερακοντίζουν τις κοινές αξίες που γνώρισαν οι κοινωνίες μας κατά το παρελθόν.
Η κάθε ομάδα από αυτές υποστηρίζει την προάσπιση των επιμέρους συμφερόντων, προβάλει το δικό της κοινωνικό μοντέλο, επιδιώκει τη δημιουργία του δικού της παράλληλου σύμπαντος. Κατά συνέπεια, δημιουργείται μια κοινωνική κατάσταση που υπολείπεται ως προς την ύπαρξη ενός ενοποιητικού αξιακού μανδύα, δηλαδή δεν υπάρχει ένα κοινό αξιακό πρόταγμα που να λειτουργεί ως οδοδείκτης για την κοινωνία εν συνόλω.
Ο γράφων δεν υποστηρίζει ότι ο δικαιωματισμός είναι εν γένει αρνητικός. Αντιθέτως, μπορεί να έχει μια αυθεντική συνεισφορά στη διόρθωση αδικιών, αλλά όταν η παρέμβαση καταλήγει σε συγχρωτισμό των επιμέρους ομάδων που θέτουν τα συλλογικά τους συμφέροντα πάνω από τα συλλογικά κοινωνικά, ως αποτέλεσμα προκύπτει η κοινωνική δυσαρέσκεια των ανθρώπων που αισθάνονται ότι βάλλονται από αυτά.
Τη διάχυτη δυσαρέσκεια διαχειρίζονται περίτεχνα λαϊκιστές πολιτικοί ένθεν και εκείθεν. Οι ταυτοτικές πολιτικές του Donald Trump ή του Viktor Orbán, απευθύνονται στους πολίτες που βάλλονται, πανικοβάλλονται και αναζητούν καταφύγιο σε πολύ πρωτόγονες αξίες και ένστικτα. Θα πρέπει να εξετάσουμε σοβαρά αυτή την κρίσιμη μεταβλητή διότι ο κοινωνικός πανικός και η αδυναμία συναίνεσης καθιστούν τις κοινωνίες ευάλωτες και ευεπίφορες στις σειρήνες του λαϊκισμού ή και της ακροδεξιάς.
Η δεύτερη έκφανση αφορά γεωπολιτικά ζητήματα τα οποία για να αντιμετωπιστούν χρειάζεται μια στρατηγική διαμόρφωση μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας, την οποία ως τώρα δεν πετύχαμε να δημιουργήσουμε.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία από τη μία και η υποχώρηση του γεωπολιτικού ενδιαφέροντος των ΗΠΑ προς την Ευρώπη από την άλλη, μας ανάγκασε να αντιληφθούμε τα κοινά μας συμφέροντα ως προς τη βελτίωση της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής και άμυνας. Δηλαδή να πετύχουμε τη στρατηγική αυτονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την αποκατάσταση του πολιτικού της βάρους στο νέο κόσμο που δομείται σήμερα.
Μπορεί να υπάρχουν διαφωνίες για τον τρόπο και το χρόνο της διαμόρφωσης αυτής, αλλά δεν υπάρχει συζήτηση ως προς το στόχο. Οι ατλαντιστές έχουν προχωρήσει σε μια αλλαγή υποδείγματος που εκφράζεται με τις εξελίξεις στο γαλλογερμανικό άξονα ο οποίος αποκτά ξανά κοινό βηματισμό.
Υπάρχουν βέβαια αγκυλώσεις, πολύ σημαντικές, όπως είναι η αύξηση του ευρωπαϊκού προϋπολογισμού, η δημιουργία συνθηκών για μια κοινή επιχειρησιακή στρατηγική κουλτούρα, η συνένωση βιομηχανιών και η αποφυγή της επικάλυψης παραγωγής αμυντικών προϊόντων, η μορφή που θα πάρει η ΚΕΠΠΑ (Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Άμυνας), διαδικασίες τις οποίες θα πρέπει να εξετάσουμε πολύ σοβαρά. Σε κάθε περίπτωση η ΕΕ θα πρέπει να ασκήσει μια εξωτερική πολιτική η οποία να είναι ρεαλιστική και συμβατή με τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης, της κλιματικής αλλαγής και της ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών και της κοινωνικής συνοχής.
Στην άλλη πλευρά της εξίσωσης αναδεικνύεται ένα νέο πρόβλημα που εντοπίζεται στο γεγονός ότι η Ευρώπη δείχνει να φοβάται την χειραφέτησή της λόγω ασάφειας ως προς τον επιμερισμό των δαπανών και της πολυετούς εκχώρησης της άμυνας σε δρώντες στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Η δυσανάλογη προσφορά ΗΠΑ-ΕΕ στο ΝΑΤΟ προκαλεί ερωτηματικά αλλά κυρίως θέτει στο επίκεντρο του προβληματισμού, αφενός ποιος θα αναλάβει το βάρος των νέων δαπανών και αφετέρου πώς θα πεισθούν οι ευρωπαίοι πολίτες να βάλουν βαθιά το χέρι στην τσέπη τους για να χρηματοδοτήσουν την ευρωπαϊκή άμυνα με ή χωρίς το ΝΑΤΟ.
Καταληκτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι γενεσιουργοί λόγοι του ευρωπαϊκού οικοδομήματος παραμένουν ισχυροί και το υπόβαθρο των κοινών ευρωπαϊκών συμφερόντων και αξιών παραμένει διαυγές. Επειδή ωστόσο η Ευρώπη είναι ένα πλέγμα θεσμών, διαδικασιών και συμφερόντων τα οποία δημιουργούν επαυξητικά την αίσθηση του «ανήκειν», θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην δόμηση μιας ευρωπαϊκής θεσμικής ταυτότητας. Η διαδικασία αυτή όπως κι εκείνη της σύγκλισης δεν είναι απλές. Τουναντίον, πρόκειται για χρονοβόρες και σταδιακές θεσμικές αναδιαμορφώσεις και αναπροσαρμογές.
Σε τέτοιες εποχές είναι να αναρωτιέται κανείς, πού βρίσκονται οι φωτισμένοι ευρωπαίοι και οι ισχυρές ηγεσίες που θα αναλάβουν να ανταπεξέλθουν στη διαμόρφωση της νέας παγκόσμιας τάξης;
